مجله ایرانی:سکونت در محل کنونی ملایر از زمان ایلامیان وجود داشته و پس از آن مادها در این منطقه زندگی می‌کردند.همچنین با بررسی‌های باستان‌شناسان روی تپه نوشیجان، آتشکده و قلعه‌ای باستانی در ۱۵ کیلومتری غرب ملایر سه طبقه شناسایی شد که آنها را به‌ترتیب به مادها، هخامنشیان و ساسانیان نسبت می‌دهند. سکه‌های مربوط به دوره ساسانی که نام “Malayir” روی آن حک شده، قدیمی‌ترین سند برای اثبات این مسئله است.
روایتی وجود دارد که نام این شهر از دو واژه «مال» یعنی خانه و «آگر» یعنی آتش شکل گرفته که به‌معنی سرزمین آتش است.نظر دیگر این است که ملایر از دو واژه «مال» به معنی خانه و «آیر» به معنی آریایی گرفته شده و به‌معنی سرزمین آریایی‌ها می‌باشد.
در اوایل قاجار، در محل فعلی شهر ملایر، قلعه‌ی زندیه و روستای چوبین وجود داشتند. «فتحعلی شاه» در زمان ولایت‌عهدی خود با «مریم خانم» دختر «شیخعلی خان زند» ازدواج کرد. مریم خانم چهارمین زن عقدی فتحعلی شاه بود (۱۲۰۹ هجری قمری). یک سال بعد فتحعلی شاه از مریم خانم صاحب پسری شد و نام او را به احترام «شیخعلی خان زند»، «شیخعلی میرزا» گذاشت.
وقتی شیخعلی میرزا چهارده‌ساله شد، مریم خانم از شاه تقاضا کرد که با فرزندش نزد طائفه‌ی خودش برود. شاه این تقاضا را پذیرفت و مریم خانم را با شیخعلی میرزا روانه‌ی ملایر کرد. ضمناً به والی کرمانشاه (دولتشاه) دستور داد تا در مجاورت قلعه‌ی زندیه شهری کوچک بسازد. این بود که در مرکز ملایر، بین قلعه‌ی زندیه و روستای چوبین، شهری با نام «دولت‌آباد» یا «دولت‌آباد ملایر» بنا شد (۱۲۲۴ هجری قمری). دقت کنید که دولت‌آباد اشاره به نام دولتشاه دارد. مرکز این شهر ملایر گردید و به دستور شاه، حوزه‌ی تویسرکان هم ضمیمه‌ی آن شد و شیخعلی میرزا به حکومت این منطقه منصوب شد.
کم کم با ایجاد یک مسجد، یک حمام، یک بازار و یک قصر و باغ برای شاهزاده و مادر و سایر بستگانش، دولت‌آباد مرکزیت بیشتری یافت و بسیاری از آبادی‌های تابع همدان، بروجرد، اراک و نهاوند که به ملایر نزدیک‌تر بودند، جزو قلمروی این شهر شدند.
مریم‌خانم در سال ۱۲۲۹ هجری قمری به زیارت مکه رفت و پس از بازگشت بیمار شد و در سال ۱۲۳۳ هجری قمری درگذشت. شیخعلی میرزا یک سال بعد، لقب «شیخ الملوک» را یافت. چون روز به روز به جمعیت شهر اضافه می‌شد، در سال ۱۲۳۶ هجری قمری، او بنیان ایجاد بازار، مسجد، مدرسه و حمام تازه‌ای را نهاد و دو سرا هم برای مسافران و کاروان‌ها احداث کرد و این مستغلات را به همراه دو روستا، وقفِ مدرسه و مسجد نمود. این مدرسه محل سکونت جمعی از طلاب علوم دینی شد که خرج آنها از محل موقوفات داده می‌شد.
شیخعلی میرزا قصر زیبا و پر نقش ونگاری با نام «بهشت آیین» برای خود ساخت و قصر و برجی نیز در کنار آن برای دخترش «گوهر ملوک» بنا کرد که متأسفانه این بناها در اوایل دوران پهلوی از بین رفتند.
این شهرستان زیبای غرب کشور، عنوان دومین شهر بزرگ استان همدان را به واسطه جمعیتی که در خود جای داده‌است، کسب کرده‌است.این شهر دارای دو عنوان جهانی “شهر انگور” و “شهر منبت” می‌باشد. از جاذبه‌های گردشگری ملایر می‌توان به مواردی مانند آتشکده نوشیجان، پارک سیفیه ملایر با قدمت یک قرن، تالاب کردخورد (آقگل)، یخچال میرفتاح ملایر، خانه و موزه لطفعلیان، برج آرامگاه باباحسین، قلعه پری ملایر و منطقه حفاظت شده لشگردر اشاره نمود.
بازار بزرگ ملایر
بازار ملایر یکی از بازارهای قدیمی و سنتی ایران است که به زمان شیخعلی میرزا شیخ‌الملوک و محمدعلی میرزا دولتشاه، فرزندان فتحعلیشاه و بانی شهر ملایر، برمی‌گردد. این بازار دارای چندین تیمچه و سرا در دو جهت است و بعضی از آنها مانند سرای خان و لحاف‌دوزها از ارزش بالایی برخوردارند. سبک معماری بازار ملایر اصیل و سنتی است و تحت تاثیر الگوهای بازار دوره صفویه و زندیه مانند بازار وکیل طراحی شده است. پوشش سقف تمامی قسمت‌های بازار، دارای طاق‌های ضربی و گنبدی آجری است و نورگیرهایی در سرتاسر آن و در دو طرف حجره‌ها تعبیه شده‌اند. بازار ملایر به عنوان یکی از جاذبه‌های توریستی و تاریخی شهر ملایر، همواره مورد توجه گردشگران و بازدیدکنندگان قرار گرفته است.
موزه ملایر(خانه لطفعلیان)
خانه و موزه لطفعلیان یک بنای آجری و دو طبقه است که در حدود ۱۲۰۰ متر زمین ساخته شده است.در دوره فتحعلیشاه قاجار، مالک خانه لطفعلیان، مصدق الممالک نام داشته است. او به خاطر فامیل بودن با دربار، از معماران حرفه‌ای قاجاری برای ساخت خانه‌اش استفاده کرده بود. این مجموعه دارای دو حیاط اندرونی و بیرونی، شاهنشین زیبایی با در و پنجره‌های اُرسی و شیشه‌های رنگی است. زیباترین بخش این خانه زیرزمینی است که حوض‌خانه نامیده می‌شود و دارای حوض سنگی همراه با جریان آب قنات است. این حوض‌خانه در تابستان مکان مناسبی برای گذراندن روزهای گرم است. خانه لطفعلیان در حال حاضر به موزه فرهنگ و تاریخ ملایر تبدیل شده است و به عنوان یکی از جاذبه‌های دیدنی ملایر شناخته می‌شود. در موزه ملایر، اشیاء تاریخی مفرغی، ظروف و پیکره‌های سفالی و ادوات کشاورزی دوره‌های مختلف تاریخی به نمایش گذاشته شده‌اند.
باغ و مقبره سیف‌الدوله ملایر
محمدمیرزا، ملقب به سیف‌الدوله، شاهزاده‌ای از دودمان قاجار بود که در سفری به ملایر، تصمیم به آبادانی شهر، گرفت. او ملایر را به نوعی از دولت خریداری کرد تا درآمد حاصل از آن را وقف ساخت بیمارستان، مدرسه و کمک به فقرا کند. او یک باغ شاهی به نام باغ سیف‌الدوله در ملایر ساخت که به تقلید از شیوه باغ‌سازی دوره صفویه در اصفهان (چهارباغ اصفهان) طراحی شده بود. پس از درگذشت سیف‌الدوله، وی را در باغ سیف‌الدوله بر فراز تپه مناجات دفن کردند. بر روی مزار وی، یک مقبره آجری با پلانی چهارضلعی و سقف گنبدی‌شکل ساخته شد که با تزئینات کاشی‌کاری فیروزه‌ای آراسته شد. در داخل مقبره، یک تابلوی بزرگ با آیاتی از قرآن و چند عکس از سیف‌الدوله و افراد خانواده‌اش نیز قرار دارد.
منطقه حفاظت شده لشگردر ملایر
یکی از دیدنی های طبیعی ملایر، منطقه حفاظت شده لشگردر از جاهای دیدنی ملایر است. طبیعت لشگردر به قدری بکر و خاص است که با کلمات نمی‌توانم از زیبایی آن برایتان بگویم. وجود پوشش گیاهی و گونه‌های جانوری علت اصلی تبدیل لشگردر به منطقه حافظت شده است.منطقه حفاظت شده لشگر ملایر از سه منطقه دشتی، تپه‌ماهوری و کوهستانی برخوردار بوده که مناطق کوهستانی به مکان مناسبی برای زندگی حیواناتی همچون کل و بز، تپه‌ماهوری به زیستگاه گونه‌هایی از قوچ و میش ارمنی و نواحی دشتی آن، محیطی مناسب برای کشت باغ‌های انگور است. وجود چشمه‌های فصلی و دائمی در این منطقه، باعث رشد پوشش گیاهی متنوع و درخت‌هایی نظیر انجیر، بادام کوهی، زالزالک، سماق و زرشک و گیاهان دارویی از جمله کنگر، پونه، کاسنی، شیرین بیان، ریواس و بارهنگ شده است.
غارهای ملایر
شهرستان ملایر به علت وجود کوهستان‌های مرتفع آهکی و متوسط بارندگی سالیانه ۳۵۰ میلیمتر مستعد تشکیل غارهای متنوعی می‌باشد. تاکنون ۱۵ غار منتسب به ملایر ثبت شده‌است. غار کوه سرد، غار گمیشان، غار کسب، غار کندلان (کندهلان)، غار قجرآب و غار دره فراخ از جمله این غارها هستند و از جاهای دیدنی اطراف ملایر به شمار می‌روند. غار دره فراخ در نزدیکی روستای جوزان قرار دارد. از سقف این غار آب می‌چکد. غار سردکوه در اطراف ملایر و در نزدیکی روستای سلطان‌آباد در ارتفاع ۲۲۴۰ متری کوه سرده ملایر قرار دارد. کوه سرده یا سردکوه پشت به آفتاب قرار دارد و لذا به کوه سرده معروف شده‌است.
غار دره فراخ
غار دره فراخ ملایر غاری معمولی نیست. همین معمولی نبودن باعث شده گردشگران سختی رد شدن از این غار تنگ و تاریک را تحمل کنند.این غار نزدیک روستای جوزان و در ارتفاع ۲۲۲۰ متری از سطح دریا قرار دارد. ابعاد دهانه غار دره فراخ حدود ۸۰ تا ۱۲۰ سانتیمتر است. ارتفاع کم گلوگاه دهانه ورودی، رد شدن از غار را سخت کرده و باید به صورت خمیده از آن عبور کنید. داخل غار پر از گِل و لای و لغزنده است، چون از سقف آن آب می‌چکد.
در انتهای غار برکه‌ای فوق‌العاده که تماشای آن ارزش عبور سخت از غار دره فراخ را دارد منتظر شماست.
آدرس غار دره فراخ
۱۸ کیلومتری جنوب شرق ملایر- روستای جوزان ملایر-داخل جاده جوراب گماسا
غار کسب
غار کسب ملایر در زیر تپه‌ای بزرگ و دور از چشم پنهان شده؛ به همین دلیل است که به آن نهانگاه هم می‌گویند. چون غارها با تاریخ گره خورده‌اند، همیشه باعث تحریک حس کنجکاوی گردشگران شده‌اند.این غار به صورت طبیعی از راهروهای طولانی و کوتاه به صورت شبکه‌ای تشکیل شده است. در میان این راهروها چند اتاقک و چند چاه منتهی به آب را می‌توانید ببینید.وجود چند هواکش و روزنه‌های ضعیفی از نور، محیط غار را خنک و مرموز کرده است.
آدرس غار کسب:
به ۲۶ کیلومتری ملایر – ۷ کیلومتری شرق روستای جوکار – روستای کسب
تالاب آق گل ملایر
تالاب آق گل ملایر یکی از تالاب‌های طبیعی و بزرگ‌ترین تالاب فصلی استان همدان است و جزء مناطق شکار ممنوع است. منابع آبی آن نزولات آسمانی، ذوب برف ارتفاعات اطراف، نهرهای فصلی و چشمه‌های حاشیه‌ای و طغیان رودخانه قره‌چای است. این منطقه محل گردآمدن هرزآب‌های فصلی منطقه است که با توجه به بافت و ضخامت تشکیلات زمین‌شناسی آن قدمتی چهل‌هزار ساله دارد. این تالاب یکی از زیستگاه‌های مهم پرندگان وحشی و مهاجر مانند فلامینگو، قو، غاز خاکستری، تنجه، اردک مرمری، اردک سرسبز، مرغ سقا، لک لک و حواصیل از قفقاز، اسکاندیناوی، سیبری و روسیه است.مردم محلی به تالاب آقگل، تالاب کرد خورد و تالاب همدان هم می‌گویند. اگر می‌خواهید از تماشای پرندگان مهاجر و پوشش گیاهی در زیباترین حالت لذت ببرید پاییز، پادشاه فصل‌ها را برای سفر انتخاب کنید زیرا سطح آب تالاب آقگل در فصول بهار و تابستان کم می‌شود و رو به خشکی می‌رود.
آدرس تالاب آق گل
بین استان مرکزی و همدان- ۲۵ کیلومتری شمال غرب شهر خنداب- جاده توتل، تالاب آق گل
تپه گونسپان (پاتپه)
قدمت تپه گونسپان ملایر که به هزاره سوم قبل از میلاد می‌رسد از جمله بلندترین تپه‌های باستانی ایران با ارتفاع ۲۸ متر است و بیش از ۶ هزار سال قدمت دارد. این تپه در دل خود یادگاری‌های زیادی از قبل مادها تا دوره قاجار دارد. گونسپان به خاطر نزدیکی به روستای پاتپه، به اسم پاتپه معروف است. متاسفانه قسمت پایینی تپه باستانی گونسپان (پاتپه) بعد از آبگیری سد کریم خان در وسط آب فرو رفت. احتمال می‌رود تپه مادی کاملا غرق شود و این اثر ارزشمند تاریخی برای همیشه از بین برود.تپه گونسپان یا پاتپه، در جاده ملایر-بروجرد واقع شده است.
شهر زیر زمینی سامن
شهر زیر زمینی سامن بیش از ۳ هکتار مساحت و حدود ۳ تا ۶ متر عمق دارد. جالب است بدانید که تا قبل از سال ۱۳۸۴ هیچ کس از وجود شهر زیر زمینی سامن خبر نداشت! این شهر مرموز به طور اتفاقی وقتی که مخابرات استان همدان در حال کشیدن کابل فیبر نوری از زیر زمین بود کشف شد!
تمام این شهر زیرزمینی تاریخی به شکل عجیبی با دست کنده شده و به دست انسان ساخته شده است! باستان‌شناسان می‌گویند هسته اولیه شهر متعلق به قبل از دوره اشکانیان است و حدود ۲۵ اتاق، چند سالن و راهرو دارد که به یکدیگر راه دارند. گروهی از باستان‌شناسان و کارشناسان مرمت بعد از جستجو، داخل این اتاق‌ها اسکلت‌هایی مربوط به دوره اشکانی پیدا کردند که در کنار آنها هدیه‌هایی هم دیده می‌شد. شهر در طول چند دوره تاریخی گسترش داده شده است.
سیستم امنیتی این شهر جالب است! برای بستن ورودی و خروجی شهر در مواقع اضطراری از درپوش سنگی استفاده می‌کردند. طراحی درپوش‌ها به نحوی است که وقتی روی دریچه‌ها قرار می‌گیرند نفوذ به داخل غیر ممکن می‌شود.
نکته جالب این است حتی در گذشته هم انگار مردم عادی آن دوره از وجود این شهر زیر زمینی از جاهای دیدنی ملایر بی‌خبر بودند و این مکان توسط افراد خاص استفاده می‌شد.
قلعه نوشیجان ملایر
نوشیجان، آتشکده و قلعه‌ای باستانی در شمال غرب ملایر است که باستان‌شناسان سه طبقه در آن شناسایی کرده‌اند. طبقه اول به مادها، طبقه دوم به هخامنشیان و طبقه سوم به اشکانیان نسبت داده شده است. در قلعه نوشیجان ملایر، نمونه‌هایی از نخستین پول‌های بشری پیدا شده که از جنس نقره بودند و قدمت آنها به دوره مادها بازمی‌گردد. این پول‌ها به شکل حلقه‌های توخالی یا حلقه‌هایی مارپیچ از مفتول‌های نقره‌ای بوده و گستره کاربردشان در جغرافیای محلی مادها بوده است. قلعه نوشیجان همچنین شامل دیوارهای سنگی با بُرج‌های دفاعی و انبارهای غذایی است.این آتشکده بالای تپه طبیعی نوشیجان قرار دارد و قدیمی‌ترین نیایشگاه خشتی ایران محسوب می‌شود.
آدرس آتشکده نوشیجان
ملایر، منطقه شوشاب – جاده تپه نوشیجان
یخچال میرفتاح ملایر
یخچال میرفتاح ملایر سازه‌ای تاریخی از دوره قاجار است که در زمان خود به عنوان یخچال طبیعی کاربرد داشته‌است. این بنا که به همت میرفتاح احداث شده‌است، به شگل گنبد بوده و از آجر برای ساخت آن استفاده شده‌است. دو ردیف آجرکاری به شکل کمربند بخش داخلی بنای یخچال را پوشانده‌است. یخدان میرفتاح بنایی گنبدی به شکل پلکانی و از جنس آجر و سنگ است. سطح خارجی بنا با خاک رُس سفید رنگ و لایه زیر آن از داخل و خارج با خشت عایق شده تا گرمای کمتری جذب کند. ضخامت دیوارهای یخچال میرفتاح ملایر تقریبا ۹۲ سانتیمتر می‌شود. ارتفاع یخچال از سطح تا منبع ذخیره یخ ۴ متر و از سطح زمین تا گنبد ۱۲ متر است. یخچال میرفتاح ملایر دو ورودی دارد.
متاسفانه قسمتی از این بنا در اثر بارش باران در فروردین ۹۸ خراب شد که مرمت آن پس از گذشت ۴ سال امسال آغاز شده است.
آدرس یخچال میرفتاح
در مسیر ۲ کیلومتری جاده ملایر به بروجرد و بلوار ۱۵ خرداد
قلعه پری ملایر
قلعه پری ملایر یا قلعه بلنده، منطقه‌ای باستانی در روستای پری (پیروز) است. روستای پیروز (پری) محل تولد کریم‌خان زند و یادگار دوره زندیه است. قلعه پری را اولین بار مهندس حکیمی در سال ۱۳۴۹ کشف کرد.
سیستم آبرسانی قلعه مانند آبرسانی حمام‌فین‌کاشان است.روی تپه پری قبرهایی وجود دارند که قدمت آنها به هزاره اول میلادی می‌رسد. نوع سنگ قبرها و طرح‌های روی آنها از دلایل خاص بودن این جاذبه تاریخی است. حدود ۱۵۰ قبر باستانی در قلعه پری وجود دارد که جنس سنگ آنها آذرین و به شکل مستطیل هستند. روی قبور زنان معمولاً نقش مهر و تسبیح، شانه دوطرفه، آینه و جانماز و روی قبور مردان، مهر و تسبیح، قلیان، خنجر، تفنگ برنو و گاهی اسب نقش شده‌است. بالای قبر خان‌ها و بزرگان ایل یک سنگ ایستاده قرار گرفته‌است. روی این سنگ معمولا صحنه‌های آوردن قلیان و چای برای خان یا بزرگ ایل به تصویر کشیده شده‌است. قرار گرفتن اسکلت در درون قبر به این شکل است که مرده روی بازوی چپ یا راست، بسته به زمان دفنش، قرار داده شده‌است، به‌طوری‌که زانوها خم شده و دست‌ها روی سینه قرار می‌گیرد. طرز تدفین مرده‌ها ارتباط مستقیم با سمت استقرار خورشید در آسمان دارد و سعی شده که صورت جسد رو به خورشید قرار گیرد. ظروف و تزئیناتی از قبیل دستبند، گردن‌بند و انگشتر، که در زمان حیات با شخص بوده‌است نیز، همراه جسد دفن شده‌است.
آدرس قلعه پری
۲۰۰ متری جاده اراک – ملایر
قلعه انوج ملایر (قلعه یزدگرد)
قلعه انوج از جاهای دیدنی ملایر با قدمت ۸۰۰۰ ساله، چه فراز و نشیب‌هایی که به خود ندیده است! این قلعه باستانی در روستای انوج در جنوب‌غربی ملایر قرار گرفته‌است. این قلعه با قدمتی هشت‌هزار ساله از خشت و گل ساخته شده و گرداگرد آن تونل و غارهایی طولانی است که گویا به عنوان یک نوع راه مخفی برای زمان‌های اضطراری حفر شده‌اند. روستای انوج، علاوه بر قلعه انوج دارای آثار باستانی دیگری نیز هست که بازدید از آنها خالی از لطف نیست. گورستان محله “قلعه باقر” که سنگ‌های آن به خط میخی مزین‌اند و برج‌های دیدبانی تاریخی در نقاط مختلف روستا که چند صد سال قدمت دارند از جمله این موارد هستند. قلعه انوج که از جاذبه‌های گردشگری ملایر به شمار می‌رود متعلق به دوره ساسانیان است و به آن قلعه یزدگرد نیز می گویند. احتمال داده می‌شود قلعه انوج ملایر، مدتی پناهگاه یزگرد سوم بوده باشد.
مینی ورلد یا جهان کوچک ملایر
همیشه دنیای مینیاتوری کارتون‌ها برای ما آدم‌ها خیالی و جذاب بوده است! حالا تصور کنید در شهر ملایر خودمان می‌توانیم معروف‌ترین جاذبه‌های گردشگری ایران و جهان را کنار هم در پارک مینی ورد (به معنی جهان کوچک) از نزدیک ببینیم! پارک مینی‌ورلد که از جاذبه‌های گردشگری ملایر به حساب می‌آید، قرار است ۱۳۸ اثر تاریخی، ملی و جهانی را در مقیاس یک دهم در خود جای دهد. از سازه‌هایی که در حال حاضر در آن ساخته شده‌است می‌توان تخت‌جمشید، سربازان هخامنشی (سپاه جاویدان)، حافظیه شیراز، آرامگاه خیام، سی‌وسه‌پل اصفهان، برج ایفل پاریس و برج کج پیزا را نام برد. پل ورسک سوادکوه که یکی از شکوهمندترین پل‌های بین جاده‌ای در ایران است و معبد پارتنون یونان که نیایشگاه آتنا، خدای خرد و هنر است از دیگر سازه‌های مینیاتوری درون این پارک جذاب هستند.
تاکنون ۹۰ المان آن ساخته و نصب شده است. با شروع چهارمین جشنواره ملی مبل و منبت، در روز پنجشنبه ۸ تیر ماه سال ۱۴۰۲، آبنمای ریتمیک مجموعه تفریحی مینی وُرلد (جهان کوچک) بهره‌برداری شد.
مینی وورلد چهارمین نوع از پارک‌های این سبکی در دنیا و اولین در خاورمیانه محسوب می‌شود.
پارک سیفیه ملایر
پارک سیفیه از جاهای دیدنی ملایر توسط یکی از نوه‌های فتحعلی شاه به نام عبدالمحمد میرزا سیف‌الدوله (که زمانی حاکم ملایر بود)، در سال ۱۳۰۴ احداث شد. سیف‌الدوله مردی خیرخواه و نیکوکار بود و به عمران و آبادانی شهر خود اهمیت بسیاری می‌داد. پارک سیفیه ملایر با طراحی مهندسان ایتالیایی و با چهارچوب کلی ایرانی به شکل صلیبی و بیضی ساخته شده است. این باغ با کاشت نهال‌های متعدد و انتقال آب از چاه‌های عمیق اطراف، ساخته شده است. در این باغ، تعدادی عمارت قجری، مقبره نوه ناصرالدین شاه قاجار، بنایی که محل سکونت سیف‌الدوله بوده، دریاچه مصنوعی و دو استخر، حوضچه و آبنما وجود دارد.این پارک یکی از قدیمی‌ترین پارک‌های ایران است.
- نویسنده : مجله ایرانی
